Obrona konieczna jest jednym z tzw. kontratypów w prawie karnym, czyli okoliczności, które legalizują czyn, który bez ich wystąpienia byłby uznany za bezprawny.
Działanie w warunkach obrony koniecznej wyłącza odpowiedzialność karną – „nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem”.
Warunkami obrony konieczną są: zamach (bezpośredni, bezprawny, rzeczywisty) oraz obrona (która musi być konieczna i współmierna do niebezpieczeństwa zamachu).
Przez zamach rozumie się takie zachowanie człowieka, które stwarza niebezpieczeństwo dla dobra chronionego prawem.
Z kolei bezpośredniość zamachu zachodzi wówczas, gdy stwarza on takie niebezpieczeństwo dla dobra prawnego, które może się natychmiast zaktualizować. Zamach trwa tak długo, jak długo trwa stan niebezpieczeństwa utrzymywany zachowaniem napastnika.
Bezpośredniość zagrożenia wchodzi w grę również wówczas, gdy istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zagrożone atakiem dobro zostanie zaatakowane natychmiast, w najbliższej chwili. Pojęcia bezpośredniości zamachu na dobro prawne chronione nie można zawężać tylko do zadawania przez napastnika ciosów albo groźby zadania ciosu lub groźby użycia niebezpiecznego narzędzia, tj. do takiego bezprawnego działania, które już godzi fizycznie w napadniętego lub może to bezzwłocznie nastąpić. Bezpośredniość zamachu istnieje także wtedy, gdy po pierwszym ataku i krótkiej przerwie napastnik zmierza do powtórzenia zamachu, a istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zamiar swój zrealizuje natychmiast lub w najbliższej chwili.
Jest dyskusyjne, czy stanowi działanie w ramach obrony koniecznej podejmowanie środków obronnych przeciw przyszłym zamachom (montowanie pułapek na złodziei np. podłączania prądu do drzwi lub okien) – orzecznictwo zmierza w kierunku, że takie działanie nie stanowi obrony koniecznej, ale nie jest jednolite. Jeśli uznać, że takie działanie stanowi obronę konieczną, to niezbędne jest spełnienie poniższych przesłanek:
• mają one działać tylko w chwili zamachu;
• powinny chronić przed zamachami na dobra prawnie chronione;
• przedmiotem ich działania może być tylko sprawca bezprawnego zamachu, a nie osoba przypadkowa;
• ich intensywność jest ograniczona tylko do sparaliżowania zamachu;
• dodatkowo potencjalny napastnik powinien być ostrzeżony o istnieniu urządzeń zabezpieczających (wystarczy, by były one widoczne);
Przy czym konieczność zastosowania ostatniej przesłanki wydaje się pozbawiać zabezpieczeń ich podstawowej funkcji – stają się wówczas mało skuteczne.
Kolejnym warunkiem jest, aby zamach był bezprawny. Musi być on sprzeczny z obowiązującym porządkiem prawnym, jakąkolwiek dziedziną prawa, a więc nie chodzi wyłącznie o działania bezprawne na gruncie prawa karnego.
Zamach musi być ponadto rzeczywisty (tzn. musi istnieć w obiektywnej rzeczywistości, a nie tylko w wyobraźni podejmującego obronę). W przypadku obrony przed zamachem urojonym przepis o obronie koniecznej nie znajdzie zastosowania.
Przechodząc do omówienia działań obronnych, na początek wskazać należy, że obrona konieczna może mieć miejsce zarówno przy odpieraniu zamachu na dobro własne (obrona własna), jak i w sytuacji odpierania zamachu na dobro innej osoby czy społeczne (pomoc konieczna).
Z kolei współmierność obrony do odpieranego zamachu, to kwestia od której płynnie można przejść do przekroczenia granic obrony koniecznej. Obrona jest niewspółmierna wtedy, gdy sprawca narusza dobro napastnika w większym stopniu, niż było to konieczne, albo narusza dobro, którego nie musiał naruszyć (nie było takiej konieczności).
Napadnięty ma prawo do obrony skutecznej i to napastnika obciąża ryzyko szkodliwych następstw. Nie można zaatakowanemu stawiać wymagań co do sposobu obrony czy doboru narzędzi, o ile mieszczą się one w granicach konieczności. (np. nie mieści się w granicach konieczności używanie narzędzia śmiercionośnego, takiego jak nóż, przeciwko sprawcom niegroźnych zaczepek, choćby bezprawnych)
Przekroczenie granic obrony koniecznej mogłoby nastąpić w formie ekscesu ekstensywnego i ekscesu intensywnego. Eksces ekstensywny występuje wówczas, gdyby doszło do naruszenia korelacji czasowej pomiędzy zamachem i obroną, tzn. gdy działanie obronne zostało przedłużone na czas, w którym napastnik nie kontynuował już zamachu (np. sytuacja, w której gospodarz goni uciekających włamywaczy i atakuje ich od tyłu). Natomiast eksces intensywny oznacza naruszenie wymogów wynikających ze znamienia konieczności obrony, przyjęcia sposobu obrony niewspółmiernego do okoliczności zamachu (np. wspomniane wcześniej użycie noża przeciwko sprawcom zaczepek).
W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Z kolei nie będzie podlegała karze osoba, która przekroczyła granice obrony koniecznej, odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące.
Nie będzie podlegała karze również osoba, która przekroczyła granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.
Należy jednak w tym miejscu podkreślić, że czym innym będzie sytuacja, w której ktoś „nie podlega karze” (jak powyżej – w przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej), a czym innym sytuacja w której sprawca „nie popełnia przestępstwa” (jak w przypadku działania w granicach obrony koniecznej). W przypadku nie podlegania karze, sprawca popełnia przestępstwo, stwierdza się jego winę, ale nie wymierza kary. Różnica w obu przypadkach sprowadza się w zasadzie do wydźwięku moralnego/etycznego, który jednak dla wielu osób może mieć znaczenie.
Obrona konieczna, a w szczególności różne formy jej przekroczenia, są zagadnieniem niełatwym i bardzo często udowodnienie działania w ramach obrony koniecznej wymaga pomocy profesjonalnego pełnomocnika. W celu uzyskania bardziej szczegółowych informacji dotyczących tego zagadnienia, zapraszam do kontaktu z Kancelarią Adwokacką Adwokata Mikołaja Janika z siedzibą w Bełchatowie, przy ul. Mielczarskiego 11.
- Potrzebujesz szybkiej porady online? KLIKNIJ i wypełnij formularz!
W celu uzyskania bardziej szczegółowych informacji dotyczących tego zagadnienia, zapraszam do kontaktu z Kancelarią Adwokacką Adwokata Mikołaja Janika z siedzibą w Bełchatowie, przy ul. Mielczarskiego 11.
Tel: +48 793-170-907
Email: kancelaria@adwokat-janik.eu